Bruksel, 16 janar -Kompleksiteti i bashkëpunimit ekonomik rajonal në Ballkanin Perëndimor, zhbllokimi i CEFTA-s, ndikimi i barrierave jotarifore, njohja e diplomave universitare dhe roli i palëve të interesuara në promovimin e praktikave të qëndrueshme tregtare – të gjitha këto i diskutuam me Sokol Zeneli, Drejtor i Programeve në Re-ACT Lab, njofton gazeta zvicerane ne shqip Le Canton27.ch
A mund të na jepni një kuptim të përgjithshëm të gjendjes së bashkëpunimit ekonomik rajonal në Ballkanin Perëndimor?
Pas luftërave jugosllave, bashkëpunimi rajonal u bë një parakusht për integrimin në BE të Ballkanit Perëndimor. Idetë prapa ishin se, ashtu si në historinë e BE-së pas Luftës së Dytë Botërore, bashkëpunimi ekonomik mund të stimulojë rritjen, të ulë tensionet dhe të kontribuojë në tejkalimin e ankesave historike në rajon. Edhe nëse vendet e Ballkanit Perëndimor fillimisht ishin në mëdyshje për bashkëpunimin rajonal, ideja e anëtarësimit në BE veproi si një nxitje e fortë.
Që atëherë, bashkëpunimi rajonal ka evoluar në mënyrë të konsiderueshme: në vitin 2006, BB iu bashkua Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA) për të lejuar qarkullimin e lirë të mallrave, shërbimeve dhe njerëzve. Sot ata janë të angazhuar në ndërtimin e një Tregu të Përbashkët Rajonal (CRM) të ngjashëm me tregun e vetëm të BE-së dhe duke u përgatitur për integrim të plotë në BE.
Individualisht, këto vende mund të mos tërheqin investitorë të mëdhenj, kështu që ideja është që rajoni të paraqitet si një treg i unifikuar dhe jo si vende individuale. Megjithatë, ndërkohë që aksesi i ardhshëm në tregun e vetëm të BE-së pritet të ofrojë mundësi të mëtejshme për rajonin, ai gjithashtu mund të krijojë sfida për bizneset e vogla që mund të përballen me kërkesat e reja të tregut dhe që BB duhet të përgatitet për t’u përballur me to.
Tani BB po përgatitet të avancojë me njohjen e diplomave dhe kualifikimeve, për ta bërë më të lehtë për profesionistët lëvizjen brenda rajonit dhe gjetjen e punës në vende të ndryshme. Ky proces bazohet në procedurat e BE-së, por është ende një pyetje e hapur nëse këto kualifikime do të njihen brenda vetë BE-së.
CEFTA ka përparuar ngadalë. Pse dhe çfarë rezultatesh janë arritur deri më tani?
CEFTA fillimisht u zhvillua për vendet e Evropës Qendrore dhe më pas u shtri në Ballkanin Perëndimor, por kjo shtrirje nuk mori parasysh situatën unike të rajonit. CEFTA ka bërë shumë punë të lavdërueshme që meritojnë njohje, por nuk ka prodhuar aq shumë rezultate sa pritej. Pengesat kryesore kanë qenë vullneti politik dhe armiqësia historike, siç ilustrohet nga rasti i Kosovës. Fillimisht, Kosova iu bashkua CEFTA-, por pasi shpalli pavarësinë në vitin 2008, donte të përfaqësohej në organizatë me yll sipas marrëveshjes së vitit 2013 me Serbinë (siç ishte rasti me Komunitetin e Transportit dhe Komunitetin e Energjisë).
Sipas Kushtetutës së Kosovës, asnjë organ ndërkombëtar nuk mund ta përfaqësojë Kosovën në marrëveshjet ndërkombëtare, kështu që Kosova filloi të bllokojë vendimet për të siguruar anëtarësimin e saj të plotë. Megjithatë, CEFTA është një traktat ndërkombëtar, kështu që çdo ndryshim kërkon unanimitet ndërmjet anëtarëve për ratifikimin. Eshtë e panevojshme të thuhet se kjo e bëri çdo vendim jashtëzakonisht të vështirë. Tani marrëveshja u gjet duke ndryshuar rregulloren e CEFTA-s dhe jo të traktatit, përndryshe ekzistonte rreziku që të bllokohej nga parlamenti serb.
Çështja tjetër është një çështje më teknike, e cila ka të bëjë me barrierat jotarifore siç janë standardet dhe rregulloret e ndryshme që vendet i imponojnë njëri-tjetrit. Këto mospërputhje kanë penguar tregtinë brenda rajonit. Edhe pse çështjet politike kanë qenë gjithmonë në qendër të vëmendjes, ka një interes të ri dhe në zhvillim për eliminimin e këtyre barrierave jotarifore.
Dhe kur u gjet një zgjidhje për përfaqësimin e Kosovës dhe barrierat e vazhdueshme tregtare me Serbinë?
Çështja u zgjidh në Procesin e Berlinit nëntorin e kaluar, pas një pune të vështirë diplomatike nga ana e Gjermanisë së bashku me qeveritë e Ballkanit Perëndimor dhe BE-në. Ky është një nga arritjet e dhjetëvjetorit të Procesit të Berlinit, një rezultat i vogël por i rëndësishëm.
Pastaj është problemi i tregtisë dypalëshe ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Kosova ka bllokuar tërësisht produktet tregtare serbe disa herë, në vitin 2024 për shqetësime sigurie pas Banksa, për shkak se armët janë kontrabanduar përmes mallrave të tregtuara. Gjermania dhe Franca kanë premtuar që atëherë t’i japin Kosovës disa skanerë që do të skanojnë produktet ndërsa kalojnë kufirin me shpresën për të shmangur probleme të tilla. Aktualisht, tregtia është e zhbllokuar dhe ne jemi optimistë për të ecur përpara.
Po në lidhje me njohjen e kualifikimeve të diplomave universitare ndërmjet vendeve?
Nëse do të kisha studiuar në Shqipëri dhe do të doja të kthehesha në Kosovë, do të më duhej të kaloja procedurën e njohjes së diplomës, domethënë do të më duhej të provoja përsëri kualifikimet e mia, që është shumë telashe burokratike. Është një barrierë jotarifore që pengon lëvizjen e lirë të njerëzve, një nga themelet e CRM dhe CEFTA. Tani marrëveshja e re e njohjes po përpiqet të sigurojë që të gjitha kualifikimet të jenë në të njëjtin nivel me pjesën tjetër të BE-së, në mënyrë që nëse diplomoheni në një vend, nuk do të keni probleme të shkoni në një tjetër për të punuar. Kjo ende nuk është arritur, por komitetet e përbashkëta teknike po përpiqen ta bëjnë të mundur. Ne jemi ende duke pritur që marrëveshjet e lëvizshmërisë CRM të vihen në fuqi, megjithëse është e pasigurt se sa shpejt do të përparojë kjo. E kemi marrëveshjen dhe komisionet teknike, por nuk kemi filluar zbatimin.
Ju përmendët më parë se qasja e integrimit në Ballkan është aplikuar shumë drejtpërdrejt duke u mbështetur nga modeli franko-gjerman dhe integrimi në BE. A mund ta elaboroni këtë?
Ajo gjithashtu lidhet me procesin e pajtimit. Gjermania e mori fajin pas Luftës së Dytë Botërore, diçka që lehtësoi zhvillimin e bashkëpunimit ekonomik me Francën. Por në Ballkanin Perëndimor secili vend fajësoi njëri-tjetrin dhe bashkëpunimi u imponua nga BE-ja si kusht për anëtarësim. Mbetën shumë çështje të pazgjidhura, si p.sh. mosnjohja dhe mosmarrëveshjet kufitare. Për shembull, demarkacioni i kufirit Kosovë-Mali i Zi ishte një problem i madh derisa u ratifikua në parlament. Këto çështje ishin ende të hapura kur filluan bisedimet për integrimin në BE diku rreth viteve 2000-2004.
Ju keni shkruar një punim se si të zhbllokoni CEFTA-n. Cila është pika kryesore e argumentit tuaj?
E shkrova punimin tim përpara zhbllokimit të fundit të CEFTA-s në Procesin e Berlinit. Ndërsa në përfaqësimin e Kosovës në CEFTA rekomandova ndryshimin e traktatit, diplomacia gjermane zbuloi një zgjidhje më të shpejtë dhe po aq efektive: ndryshimin e rregullave të procedurave brenda CEFTA-s.
Ekzistojnë dy tipare thelbësore të Marrëveshjeve të Tregtisë së Lirë të BE-së (MTL) që janë të pranishme që nga viti 2011, të cilat janë gjithashtu të rëndësishme edhe për BB6: së pari në kapitujt e Tregtisë dhe Qëndrueshmërisë, të cilët përfshijnë Grupet Këshillimore Vendore. Duke pasur parasysh çështjet globale si ndryshimi i klimës, këta kapituj të qëndrueshmërisë janë kritikë për përfshirjen e masave mbrojtëse mjedisore, të punës dhe sociale drejtpërdrejt në marrëveshjet tregtare, duke siguruar që tregtia të mbështesë mbrojtjen e mjedisit në vend që ta minojë atë. Ashtu si në BB, paratë e disponueshme për tranzicionin e gjelbër nuk janë të mjaftueshme dhe ne duhet të gjejmë një mënyrë të re për të arritur këto rezultate: krijimi i kapitujve të tillë TSD është një mënyrë.
Një mjet i dytë i rëndësishëm janë ‘klauzolat e mosregresionit’ në kapitujt e Tregtisë dhe Qëndrueshmërisë, të cilat janë veçanërisht të rëndësishme. Këto sigurojnë që, pasi një vend pajtohet me norma të tilla si të drejtat e punës ose detyrimet klimatike, përparimi nuk mund të kthehet për arsye tregtare. Për shembull, nëse për vitin 2024 përcaktohen objektiva për nivele të caktuara të emetimeve të karbonit, qeveritë mund të vendosin vetëm qëllime më të larta në të ardhmen, jo t’i reduktojnë ato. Regresi do të nënkuptonte shkeljen e detyrimeve sipas marrëveshjes së tregtisë së lirë, duke i bërë vendet ligjërisht përgjegjëse për shkelje të tilla, gjë që është kritike për një tranzicion të qëndrueshëm të gjelbër në Ballkanin Perëndimor.
Çfarë masash ekzistojnë për të garantuar respektimin e këtyre marrëveshjeve?
Zbatimi është me të vërtetë një çështje kyçe. Unë kam sugjeruar adresimin e kësaj përmes krijimit të një organi për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve brenda CEFTA-s, i cili shqyrton një rast, analizon situatën dhe duke ndjekur ligjin e OBT-së vendos se si ta zgjidhë atë. Brenda kapitujve të TSD-së, do të varej nga CEFTA që të zgjidhte mënyrën e rregullimit të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të detyrimeve që rrjedhin nga këta kapituj, qoftë nëpërmjet dialogut dhe negociatave apo edhe me sanksione, duke përfshirë bllokimin e tregtisë. Për rajone si Ballkani Perëndimor, ku mosrespektimi i rregulloreve të CEFTA-s është bërë praktikë standarde, ky zbatim i jashtëm mund të nxisë respektimin e standardeve ndërkombëtare.
Cili është roli i partnerëve socialë në politikëbërjen e përgjithshme në këtë sferë? Si mund të rritet angazhimi i tyre?
Nëse BB po përgatitet të përafrohet me standardet e BE-së, edhe kur punon brenda CEFTA-s, ne duhet të harmonizohemi me të gjitha praktikat e BE-së që nga fillimi. Kjo përfshin miratimin e kapitujve të Tregtisë dhe Qëndrueshmërisë dhe krijimin e Grupeve Këshillimore Vendore (DAG) që janë mekanizma kyç për angazhimin e shoqërisë civile. Ato shërbejnë si një platformë për monitorimin e zbatimit të marrëveshjeve të tregtisë së lirë dhe sigurimin e kontributit. DAG-të përfshijnë sindikatat, shoqatat e biznesit, grupet mjedisore, organizatat e të drejtave të njeriut, organizatat e konsumatorëve, OJQ-të, akademinë dhe grupet e mendimit. Secili vend krijon grupet e tij këshillimore të brendshme që mbajnë nën kontroll qeveritë e tyre.
Duke i bërë konsultimet e DAG-së të detyrueshme dhe jo fakultative, ne do t’i përmbahemi tashmë praktikës më të mirë të BE-së për të ofruar një rrugë ligjore për shoqërinë civile për të formësuar dhe ndikuar në politikat tregtare. Një shembull i fundit i konsultimeve të tilla është rasti i konsultimeve ad hoc me Këshillin e Bashkëpunimit Rajonal për hartimin dhe zhvillimin e planit të ri të veprimit të CRM. Megjithatë, ky ishte një vendim që buronte nga emri i mirë dhe jo një detyrim ligjor. DAG-të e integruara nënkuptojnë se reagimi i strukturuar është konstant. Kjo do të na vinte në mënyrë efektive në rrugën e integrimit në BE, si dhe do të përgatiste organizatat e shoqërisë civile (OSHC) për të kontribuar aktivisht në MTL-të dhe DAGS të BE-së pasi WB6 të bëhet anëtare e BE-së, prandaj edhe pjesë e MTL-ve të BE-së.
Ndërsa OJQ-të, grupet e mendimit dhe akademia janë fuqizuar në rajon, sindikatat janë ende të dobëta: çfarë mund të bëhet për të korrigjuar këtë situatë?
Kjo është e vërtetë dhe është problem. Nëse vendet në të vërtetë duan të ecin përpara, ato mund të kenë programe për ndërtimin e kapaciteteve që përfshijnë sindikatat dhe palët e tjera të interesuara. Në shumë raste, OSHC-të nuk përfshihen në formulimin e politikave tregtare për shkak se atyre u mungon aksesi në informacion. OShC-të dhe sindikatat duhet të kenë kapacitetin e nevojshëm për t’u përgjigjur dhe për të fituar pushtet dhe të drejta.
Si i shihni ndryshimet aktuale? Shoqëria civile ka qenë shumë aktive në ndjekjen e reformave në shumë fusha, duke përfshirë integrimin gradual.
OShC-të, veçanërisht kur bëhet fjalë për zgjerimin si politikë dhe politika rreth tij në rajon, kanë bërë një punë të mahnitshme. Dhe po, integrimi gradual është një nga propozimet. Unë jam pozitiv për perspektivën. Ka pasur konsultime me komunitetin e transportit për projektet e infrastrukturës që BE-ja po financon në rajon, gjë që është gjithashtu e mirë sepse ne kemi parë që OSHC-të mund të monitorojnë dhe analizojnë edhe këto projekte të mëdha që zbatohen në rajon. Por përsëri, është e vërtetë që OSHC-të, grupet e mendimit dhe sindikatat nuk kanë kapacitetin për t’u marrë me të gjitha këto gjëra.
Përafrimi i këtyre përpjekjeve me BE-në mund të sjellë ndryshim dhe BE-ja duhet të insistojë që të ketë kontributin e palëve të interesuara. Por pa vullnetin politik nga vendet e Ballkanit Perëndimor, kjo nuk ka gjasa. Sekretariati i CEFTA-s nuk ka autoritet për të vazhduar me ndryshime të tilla; i lihet vullnetit të vendeve për të vepruar.